Uczulenie na alergeny krów i świń wśród rolników Polski wschodniej

Radosław Śpiewak

Instytut Medycyny Wsi, Lublin

Wstęp

Zawodowe zapalenie skóry spowodowane uczuleniem na sierść krowy zostało opisane po raz pierwszy w 1948 roku (1), później pojawiły się kolejne opisy przypadków alergii u rolników (2-5) oraz weterynarzy (6,7). W Finlandii sierść i naskórek krowy powodują 28% wszystkich dermatoz zawodowych u rolników, a jednocześnie są najczęstszą przyczyną pokrzywki zawodowej (8,9). Nie jest znane rozpowszechnienie uczulenia na alergeny zwierząt hodowlanych wśród rolników w naszym kraju. We wcześniejszych badaniach własnych, zaledwie 2 spośród 145 przebadanych ankietowo rolników (1,4%) skarżyło się na dolegliwości skórne prowokowane przez kontakt z krowami i świniami, w porównaniu do 35 rolników (24,1%) wskazujących na substancje roślinne jako źródło ich dolegliwości skórnych (10). Celem niniejszej pracy było bliższe zbadanie rozpowszechnienia uczulenia na alergeny krowy i świni wśród polskich rolników indywidualnych.

Badana grupa

W województwie lubelskim znajduje się około 245 tysięcy indywidualnych gospodarstw rolnych a liczbę aktywnych zawodowo rolników szacuje się na blisko 0,5 miliona. Badania przeprowadzono w 17 losowo wybranych indywidualnych gospodarstwach rolnych na terenie Lubelszczyzny. Powierzchnia gospodarstw wynosiła od 6,5 do 18 (mediana 9,5) hektarów. Warunkiem włączenia mieszkańców do badanej grupy była pełnoletność, udział w obrządku krów i świń oraz wyrażenie zgody na przeprowadzenie badania. Liczba dorosłych mieszkańców w objętych badaniem gospodarstwach wynosiła 75, z czego 2 osoby pracowały poza rolnictwem i nie brały udziału w obrządku zwierząt, 2 osoby były w dniu badania nieobecne, 2 osoby odmówiły udziału w badaniach, zaś u 1 osoby zrezygnowano z badań z powodu ciąży. Ostatecznie badaniami objęto 68 rolników, 30 kobiet i 38 mężczyzn w wieku 18-84 (mediana 47) lat. Czas pracy badanych osób w rolnictwie wynosił 2-73 (mediana 32) lat. Okres kontaktu z krowami wynosił u poszczególnych osób od 3 do 80 (mediana 30) lat, a ze świniami - od 1 do 80 (mediana 30) lat. Maksymalna liczba zwierząt pozostających pod ich opieką wynosiła 1-7 (mediana 4) krów i 1-40 (mediana 7) świń.

Metody

U każdego badanego zebrany został szczegółowy wywiad ankietowy ukierunkowany na nawracające dolegliwości ze strony skóry i układu oddechowego, pojawiające się podczas lub w ciągu kilku godzin od kontaktu z krowami i świniami (karmienie zwierząt, czyszczenie zwierząt, dojenie krów). Następnie u wszystkich badanych wykonano punktowe testy skórne z alergenami naskórka krowy (Allergopharma, nr katalogowy 317) oraz naskórka świni (Allergopharma, nr katalogowy 319). Testy skórne został wykonane na przedniej powierzchni lewego przedramienia z zastosowaniem lancetów firmy Allergopharma. Za odczyn dodatni uznawano reakcję na alergen, w której bąbel miał średnicę równą lub większą od połowy średnicy kontrolnego bąbla histaminowego. U każdego badanego pobrano ponadto krew na skrzep a uzyskaną surowicę przebadano na obecność przeciwciał swoistych wobec alergenu sierści krowy oraz naskórka świni. Oznaczenia przeprowadzono za pomocą aparatu UniCAP 100 firmy Pharmacia & Upjohn Diagnostics AB z użyciem alergenu sierści krowy (e4) oraz naskórka świni (e83), stężenie przeciwciał wyrażono w klasach CAP, które mogą wynosić od 0 do 6.

Wyniki

Spośród 68 przebadanych rolników, żaden nie skarżył się na prowokowane przez kontakt z krowami lub świniami dolegliwości ze strony skóry lub dróg oddechowych. Obecność odchyleń immunologicznych w postaci dodatnich testów skórnych lub obecności swoistego IgE stwierdzono u 13 osób (19,1%), 6 kobiet i 7 mężczyzn: w 6 przypadkach (8,8%) były to dodatnie testy skórne, w dalszych 6 (8,8%) - swoiste IgE, natomiast w 1 przypadku (1,5%) - zarówno dodatnie testy skórne jak i obecne swoiste przeciwciała. Wiek w grupie rolników ze stwierdzonymi odchyleniami immunologicznymi (dodatnie testy skórne lub swoiste IgE w surowicy) wynosił od 24 do 72 (mediana 42) lat i nie różnił się znamiennie od wieku pozostałych osób badanych (18-84, mediana 48,5 lat). W tabeli I przedstawiono zbiorcze wyniki w grupie osób reagujących na alergeny krowy w odniesieniu do grupy osób niewykazujących odchyleń w niniejszych badaniach. W tabeli II przestawiono wyniki u osób reagujących na alergeny świni.

Dodatnie wyniki skórnych testów punktowych odnotowano u 7 osób (10,3%): 2 osoby zareagowały dodatnim odczynem na naskórek krowy, 2 - na naskórek świni a pozostałe 3 - na oba alergeny. Dodatnie wyniki skórnych testów punktowych z alergenem naskórka krowy odnotowano u 5 rolników (7,4%): 2 kobiet i 3 mężczyzn w wieku 31-72 (mediana 35) lat. Okres kontaktu z krowami wynosił u tych osób 14-51 (mediana 35) lat, a maksymalna liczba krów pozostających jednocześnie pod ich opieką wynosiła 3-5 (mediana 4) sztuk. Dodatnie wyniki testów skórnych z alergenem naskórka świni odnotowano u 5 rolników (7,4%): 1 kobiety i 4 mężczyzn w wieku 31-72 (mediana 61) lat. Okres kontaktu tych osób ze świniami wynosił 21-58 (mediana 41) lat, a maksymalna liczba świń pozostających jednocześnie pod ich opieką wynosiła 4-20 (mediana 12) sztuk.

Obecność przeciwciał IgE swoistych wobec sierści krowy lub naskórka świni stwierdzono w surowicy 7 osób (10,3%): u 4 osób wykryto IgE swoiste wobec sierści krowy, u 1 - wobec naskórka świni a u pozostałych 2 - wobec obu alergenów. Stwierdzone poziomy przeciwciał były niskie i nie przekraczały klasy CAP 2. IgE skierowane przeciw alergenowi sierści krowy wykryto u 6 rolników (8,8%): 3 kobiet i 3 mężczyzn w wieku 30-60 (mediana 38) lat. Okres kontaktu tych osób z krowami wynosił 7-48 (mediana 27) lat, a maksymalna liczba krów pozostających jednocześnie pod ich opieką wynosiła 3-5 (mediana 4) sztuk. IgE swoiste wobec alergenu naskórka świni wykryto w surowicy 3 rolników (4,4%): 1 kobiety i 2 mężczyzn w wieku 24-60 (mediana 34) lat. Okres kontaktu tych osób ze świniami wynosił 12-46 (mediana 20) lat, a maksymalna liczba świń pozostających jednocześnie ich pod opieką wynosiła 4-6 (mediana 5) sztuk.

Związek między wynikami testów skórnych a oznaczeniami swoistego IgE okazał się bardzo nikły - tylko u jednego rolnika stwierdzono dodatnie odczyny na alergeny krowy zarówno w testach skórnych, jak i badaniu surowicy na obecność IgE. W odniesieniu do naskórka świni, u żadnej osoby nie zaobserwowano takiej zbieżności.

Omówienie

Systematyczne badania nad uczuleniem na sierści zwierząt hodowlanych prowadzono w Finlandii, gdzie wśród 93 przebadanych zdrowych hodowców bydła u 14,0% stwierdzono w testach skórnych dodatnią reakcję na sierść krowy, a u 2,2% - na naskórek świni (11). Wśród 620 przypadków pokrzywki zawodowej i proteinowego zapalenia skóry odnotowanych w Finlandii w latach 1990-1993, sierść krowy była najczęstszą przyczyną, stwierdzoną w 276 przypadkach (8). W innych badaniach fińskich, sierść krowy wywołała odczyn dodatni w testach skórnych u 41 spośród 104 rolników badanych z powodu wyprysku rąk i była najczęstszym alergenem (12). Znacznie rzadziej niż w Finlandii uczulenie na zwierzęta hodowlane występuje w Danii, gdzie IgE swoiste wobec sierści krowy stwierdzono u 1 spośród 60 hodowców bydła, a IgE swoiste wobec naskórka świni u 1 spośród 127 hodowców trzody (13). Badacze fińscy podkreślają, że wysoka częstość uczulenia na alergeny krowy może wynikać z faktu, że w Finlandii przez większą część roku zwierzęta trzymane są w zamkniętych pomieszczeniach, co sprzyja kumulacji alergenów (8).

Przedstawione w niniejszej pracy wyniki różnią się od przytoczonych powyżej danych fińskich i wydają się bliższe obserwacjom duńskim. Potwierdzają one również wcześniejsze obserwacje własne z badań ankietowych nad polskimi rolnikami (10) oraz badań pilotażowych nad występowaniem przeciwciał IgE swoistych wobec sierści krowy i naskórka świni wśród polskich hodowców (14). W pierwszej ze wspomnianych prac, badania ankietowe nad dolegliwościami skórnymi związanymi z pracą w rolnictwie wykazały, że zaledwie 2 spośród 145 przebadanych rolników (1,4%) skarżyło się na dolegliwości skórne prowokowane przez kontakt z krowami i świniami (10). W niniejszej pracy żaden z zapytanych 68 rolników nie zgłaszał dolegliwości ze strony skóry ani dróg oddechowych podczas kontaktu ze zwierzętami. Również we wcześniejszych, przeprowadzonych u 29 hodowców bydła, badaniach nad występowaniem IgE swoistego wobec sierści krowy i albuminy surowicy krowiej, obecność IgE swoistego wobec sierści krowiej stwierdzono tylko u jednej osoby. Rolnik ten w okresie badania odczuwał jedynie niewielkie objawy zapalenia spojówek podczas pracy z krowami, jednak rok później zgłosił się z objawami wyprysku rąk prowokowanego przez kontakt z tymi zwierzętami (14). Wydaje się zatem, że uczulenie na alergeny krowy nie jest w naszym kraju tak powszechne jak w Finlandii, jednak możliwość taką należy brać pod uwagę w przypadku podejrzenia zawodowego wyprysku lub pokrzywki u hodowców bydła.

W odróżnieniu od sierści krowy, uczulenie na naskórek świni wydaje się znacznie rzadsze, również w piśmiennictwie światowym. W jedynym znanym autorowi opublikowanym opisie uczulenia na naskórek świni, objawy pojawiły się w 60 roku życia (15). W przytoczonych wcześniej badaniach własnych (14), 22 hodowców świń przebadano pod kątem obecności w surowicy przeciwciał swoistych wobec naskórka świni, albuminy surowicy świńskiej oraz protein moczu świni. IgE swoiste wobec naskórka świni stwierdzono u jednego rolnika - był to 63-letni mężczyzna, który nie odczuwał jakichkolwiek dolegliwości alergicznych podczas pracy przy świniach. Dane te sugerują, że naskórek świni nie jest silnym alergenem.

W niniejszej pracy swoistą reakcję humoralną na alergeny zwierząt hodowlanych w postaci dodatnich testów skórnych stwierdzono u 7 spośród 68 badanych, co stanowi 10,3%. We wcześniejszych badaniach nad uczuleniem na alergeny miejsca pracy pochodzenia roślinnego (16), dodatnie testy skórne odnotowano u 19,2% badanych (bez mała dwukrotnie częściej niż w obecnej pracy). Również 19,2% rolników skarżyło się na występowanie podczas pracy dolegliwości skórnych, które prowokowane były głównie przez chmiel (11,0%), zboże (5,6%), siano (5,5%) i słomę (4,1%) (10). Objęci niniejszymi badaniami rolnicy nie skarżyli się na dolegliwości podczas pracy ze zwierzętami. Zestawienie wyników obu badań sugeruje, że alergeny roślin uprawnych są dla polskich rolników źródłem większego zagrożenia zdrowotnego niż alergeny zwierząt hodowlanych.

Wnioski

1. Obecność uczulenia na alergeny krów i świń (dodatnie testy skórne i/lub obecność swoistego IgE) stwierdzono u 19,1% przebadanych rolników.
2. W żadnym przypadku swoista reaktywność immunologiczna nie przekładała się na objawy kliniczne w postaci dolegliwości prowokowanych przez kontakt ze zwierzętami hodowlanymi.
3. W polskim rolnictwie alergeny zwierzęce wydają się odgrywać mniejszą rolę niż substancje roślinne w wywoływaniu dolegliwości związanych z pracą.

Praca wykonana w ramach tematu statutowego Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie nr 1.8/01 pt. "Pogłębiona analiza przyczyn zawodowych chorób skóry u rolników". Kierownik: dr med. R. Śpiewak

Literatura

1. Epstein S.: Milker's eczema. J. Allergy 1948, 19, 333-341.
2. Roth W.G.: Ekzem und Asthma durch Rinder- und Pferdehaare. Berufsdermatosen 1968, 16, 5, 278-282.
3. van Ketel W.G., van Diggelen M.W.: A farmer with allergy to cows. Contact Dermatitis 1982, 8, 4, 279.
4. Timmer C., Coenraads P.J.: Allergic contact dermatitis from cow hair and dander. Contact Dermatitis 1996, 34, 3, 292-293.
5. Mahler V., Diepgen T.L., Heese A., Peters K.P.: Protein contact dermatitis due to cow dander. Contact Dermatitis 1998, 38, 1, 47-48.
6. Schneider W., Coppenrath R., Ruther H.: Über Tierhaar-Allergie. Berufsdermatosen 1960, 8 ,1, 1-13.
7. Kalveram K.J., Kastner H., Forck G.: Nachweis von spezifischen IgE-Antikörpern bei Tierärzten mit Kontakturtikaria. Z. Hautkr. 1986, 61, 1-2, 75-81.
8. Kanerva L., Susitatival P.: Cow hair: the most common cause of occupational contact urticaria in Finland. Contact Dermatitis 1996, 35, 5, 309-310.
9. Kanerva L., Estlander T.: Immediate and delayed skin allergy from cow dander. Am. J. Contact Dermat. 1997, 8, 3, 167-169.
10. Spiewak R.: Dolegliwosci skorne prowokowane przez prace w rolnictwie - badania ankietowe 145 rolnikow wojewodztwa lubelskiego. Post Dermatol Alergol 2001, 18, 3, 194-199.
11. Rautalahti M., Terho E.O., Vohlonen I., Husman K.: Atopic sensitization of dairy farmers to work-related and common allergens. Eur. J. Respir. Dis. 1987, 152, Supl., 155-164.
12. Susitaival P., Husman L., Hollmen A., Horsmanheimo M.: Dermatoses determined in a population of farmers in a questionnaire-based clinical study including methodology validation. Scand. J. Work Environ. Health. 1995, 21, 1, 30-35.
13. Iversen M., Pedersen B.: The prevalence of allergy in Danish farmers. Allergy 1990, 45, 347-353.
14. Spiewak R., Dutkiewicz J., Skorska C.: Detection of specific IgE as a screening tool for cow and swine breeders' occupational allergic dermatoses. Ann. Agric. Environ. Med. 2000, 7, 2, 145-147.
15. Malanin G., Kalimo K.: Occupational contact dermatitis due to delayed allergy to pig epithelia. Contact Dermatitis 1992, 26, 2, 134-135.
16. Spiewak R., Gora A., Dutkiewicz J.: Work-related skin symptoms and type I allergy among eastern-Polish farmers growing hops and other crops. Ann. Agric. Environ. Med. 2001, 8, 1, 51-56.

© Radosław Śpiewak