English summary
Streszczenie
Zamów monografię
Przez szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy (biologiczne szkodliwości zawodowe) rozumie się te mikro- i makroorganizmy oraz wytwarzane przez nie struktury i substancje, które oddziałują negatywnie na organizm człowieka w procesie pracy i mogą być przyczyną chorób zawodowych lub parazawodowych [3, 17, 18, 19]. Można wśród nich wyróżnić:
a) czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne (priony, wirusy, bakterie, grzyby,
pierwotniaki, robaki);
b) alergeny biologiczne (bakterie, grzyby, cząstki roślinne i zwierzęce);
c) toksyny biologiczne, w tym czynniki immunotoksyczne (endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, glukany grzybicze, lotne związki organiczne toksyny roślinne, jady zwierzęce);
d) czynniki rakotwórcze (aflatoksyny, pył drzewny) [6, 18, 19, 21, 24, 25, 26, 32].
Do niedawna szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy (biologiczne szkodliwości zawodowe, occupational biohazards) utożsamiano potocznie z czynnikami zakaźnymi [34, 35]. W ostatnim dziesięcioleciu uznano jednak zasadność koncepcji integracyjnej, opartej na przytoczonej definicji, uznającej również inne drogi szkodliwego oddziaływania [18, 19, 24, 25, 32, 43, 47, 48]. Wiadomo, że szkodliwe czynniki biologiczne najczęściej występują jako składniki bioaerozoli [4, 24, 25, 29], zwłaszcza pyłów organicznych [1, 5, 20, 26, 30, 32, 47].
Do populacji zawodowych, potencjalnie narażonych na działanie biologicznych czynników szkodliwych, należą:
1. Pracownicy ochrony zdrowia, różnych laboratoriów i zwierzętarni.
2. Pracownicy rolnictwa i leśnictwa sensu lato (w tym pracownicy niektórych działów przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego, weterynarze).
3. Pracownicy zatrudnieni przy zbieraniu i przerobie odpadów i oczyszczaniu ścieków.
4. Pracownicy przemysłu biotechnologicznego.
5. Przedstawiciele innych, bardzo różnych grup zawodowych (m.in. pracownicy niektórych działów przemysłu włókienniczego, metalurgicznego i górnictwa, niektórzy bibliotekarze i nauczyciele etc.) [1, 2, 3, 6, 15, 16, 18, 34, 35, 43, 47, 48].
Największe zagrożenie występuje w grupie pierwszej (ochrona zdrowia, laboratoria) - głównie na czynniki zakaźne, zwłaszcza wirusy pochodzenia ludzkiego [34], ale również na alergeny, np. alergeny zwierzęce zagrażające pracownikom zwierzętarni [2]; oraz w grupie drugiej (rolnictwo i leśnictwo) - głównie na czynniki alergizujące i immunotoksyczne [1, 5, 6, 14, 16, 18, 26, 28, 31, 32, 42], ale również zakaźne, np. zarazki chorób odzwierzęcych [13, 18, 21, 22, 27, 33].
Biologiczne szkodliwości zawodowe stanowią bardzo ważny, chociaż wciąż niedoceniany problem medycyny pracy i zdrowia publicznego. Szacuje się, że w skali całego świata co najmniej kilkaset milionów ludzi narażonych jest w czasie pracy na działanie tych czynników [17, 25]. Problem ten występuje ze szczególną ostrością w krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej, gdzie rolnicy i przedstawiciele zbliżonych zawodów narażeni są podczas wykonywania różnych prac na zarażenie licznymi pasożytami i wdychanie szkodliwych bioaerozoli [18, 36]. Również w wielu krajach strefy umiarkowanej notuje się znaczną liczbę przypadków chorób pochodzenia zawodowego wywołanych przez czynniki biologiczne. Dotyczy to również Polski, gdzie czynniki te są przyczyną większości chorób uznanych za zawodowe w populacjach rolników i pracowników służby zdrowia [18, 48].
W związku z rosnącym znaczeniem biologicznych szkodliwości zawodowych, Wspólnota (Unia) Europejska wydała odpowiednie zalecenia dla państw członkowskich. Pierwszym i podstawowym dokumentem określającym kierunki prac legislacyjnych państw Wspólnoty w zakresie ochrony pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi jest Dyrektywa 90/679/EWG z dnia 26 listopada 1990 r. [10]. Dokument ten stanowi szczegółowe rozwinięcie Dyrektywy 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. (siódma Dyrektywa indywidualna w rozumieniu Artykułu 16(1) tej Dyrektywy) określającej kierunki działań legislacyjnych państw członkowskich WE (wówczas EWG) w kierunku poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy.
Dyrektywa 90/679/EWG w sprawie ochrony pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi składa się z dokumentu podstawowego z dnia 26 listopada 1990 r., zawierającego preambułę, 21 artykułów i pięć załączników (I, II, IV, V, VI), oraz z czterech późniejszych dokumentów nowelizujących [7, 8, 9, 11]. Pierwszym dokumentem nowelizującym jest Dyrektywa 93/88/EWG z dnia 12 października 1993 r. [11], która zawiera tekst załączników III i VII. Kolejnymi dokumentami nowelizującymi są: Dyrektywa 95/30/WE z dnia 30 czerwca 1995 [7], Dyrektywa 97/59/WE z dnia 7 października 1997 [8] i Dyrektywa 97/65/WE z dnia 26 listopada 1997 [9]. Te krótkie dyrektywy wnoszą poprawki i uzupełnienia do listy czynników patogennych, stanowiącej załącznik III. W roku 2000 połączono podstawową dyrektywę z roku 1990 oraz dyrektywy uzupełniające w jeden akt prawny, jakim jest Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europejskiej z dnia 18 września 2000 dotycząca ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na czynniki biologiczne w miejscu pracy [12].
Z 23 artykułów, jakie zawiera znowelizowana Dyrektywa 2000/54/WE, 4 (Rozdział I) dotyczą ogólnych zagadnień i podstawowych definicji, 9 (Sekcja II) - obowiązków pracodawcy, 10 (Sekcja III) - różnych zagadnień (kontrola zdrowotna, profilaktyka w zakładach opieki zdrowotnej, laboratoriach i zakładach przemysłowych, zagadnienia proceduralne). Z ośmiu załączników, dodanych do dokumentu podstawowego, załącznik I ujmuje w 7 punktach listę prac, którym towarzyszyć może narażenie na biologiczne czynniki szkodliwe, natomiast załącznik II przedstawia znak graficzny, zalecony jako ostrzeżenie przed biologicznymi szkodliwościami zawodowymi. Załącznik III prezentuje klasyfikację biologicznych czynników szkodliwych w oparciu o zasadę podziału tych czynników na cztery grupy (1-4) w zależności od stopnia zagrożenia. Do grupy 1 należą czynniki, które nie wywołują chorób; do grupy 2 - czynniki wywołujące choroby i stanowiące zagrożenie dla pracowników, które jednak z reguły nie szerzą się wśród populacji, a metody skutecznej profilaktyki lub leczenia są dostępne; do grupy 3 - czynniki wywołujące ciężkie choroby ludzi i stanowiące poważne zagrożenie dla pracowników, które mogą się szerzyć w populacji, ale zwykle dostępne są metody skutecznej profilaktyki lub leczenia; do grupy 4 - czynniki wywołujące bardzo ciężkie choroby łatwo szerzące się wśród populacji, przy czym zwykle metody skutecznej profilaktyki i leczenia nie są dostępne. Załącznik ten zawiera listę 375 biologicznych czynników szkodliwych o stopniu ryzyka 2-4 (151 bakterii, 129 wirusów i prionów, 69 pasożytów - pierwotniaków i robaków oraz 26 grzybów) stanowiących w rozumieniu Ustawodawcy zagrożenie zawodowe. Załącznik IV precyzuje zalecenia odnośnie badania stanu zdrowia narażonych pracowników. Dobrze opracowane załączniki V i VI zawierają wskazówki na temat stosowania środków bezpieczeństwa i tworzenia stref bezpieczeństwa w laboratoriach i zakładach przemysłowych, gdzie istnieje szczególne ryzyko narażenia na czynniki biologiczne. Dotyczą one oddzielenia, oznakowania i dezynfekcji szczególnie zakaźnych pomieszczeń, filtracji powietrza doprowadzanego i odprowadzanego z tych pomieszczeń oraz zasad unieszkodliwiania zakaźnych odpadów. Krótki załącznik VII zawiera zalecenia na temat szczepień ochronnych grup zawodowo narażonych na działanie czynników biologicznych. Załącznik VIII dotyczy formalnego zastąpienia poprzedniej Dyrektywy 90/679/EWG przez obecnie obowiązującą Dyrektywę 2000/54/WE.
Według definicji zamieszczonej w artykule 2. Dyrektywy, za "biologiczne czynniki szkodliwe" uznaje się "mikroorganizmy, hodowle komórek i pasożyty wewnętrzne człowieka", które "mogą wywoływać infekcję, alergizację lub intoksykację". Jest to zatem dość szeroka definicja, chociaż nie obejmuje bardzo wielu znanych szkodliwych czynników biologicznych, głównie o działaniu alergizującym i toksycznym (alergeny i toksyny roślinne; alergeny zwierząt kręgowych, np. gryzoni laboratoryjnych; roztocze i owady, które mogą uczulać biernie, lub atakować czynnie ludzi w miejscu pracy) [2, 18, 28, 46, 49]. W praktyce jednak lista opublikowana w załączniku III do omawianej Dyrektywy dotyczy niemal wyłącznie czynników wywołujących choroby zakaźne i inwazyjne, a zatem ma charakter węższy, niż by to wynikało z definicji. Chociaż w definicji jest mowa o działaniu alergizującym i toksycznym, Dyrektywa ogranicza to działanie prawie wyłącznie do czynników zakaźnych, które wtórnie, rozmnażając się w ciele człowieka, mogą również endogennie wytwarzać alergeny i toksyny. W spisie 375 czynników patogennych, 4 oznakowano jako wytwarzające toksyny i 10 jako wytwarzające alergeny. Nie uwzględniono natomiast niezmiernie ważnej w patologii zawodowej dużej grupy egzogennych drobnoustrojów niezakaźnych (w dużej części pochodzenia roślinnego), które, ze względu na wykazywane właściwości alergizujące i/lub toksyczne stanowią ważną i częstą przyczynę chorób zawodowych, zwłaszcza wśród rolników (alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, obejmujące płuco rolnika i zbliżone choroby określane jako alveolitis allergica; syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym, często określany skrótem ODTS). Przykładem takich drobnoustrojów mogą być: termofilne promieniowce Saccharopolyspora rectivirgula (syn. Faenia rectivirgula, Micropolyspora faeni), Gram-ujemne pałeczki Pantoea agglomerans (syn. Erwinia herbicola, Enterobacter agglomerans), czy też, nie ujęte w liście liczne gatunki grzybów z rodzajów Aspergillus i Penicillium [1, 4, 5, 6, 14, 16, 18, 20, 24, 32].
Mimo wymienionych niedoskonałości, Dyrektywę 2000/54/WE należy jako całość ocenić bardzo wysoko. Jest to pierwszy tej rangi akt prawny, który jednoznacznie wskazuje na czynniki biologiczne, jako ważny element zagrożenia zawodowego i w sposób klarowny wskazuje kierunki działań legislacyjnych, zmierzających do ograniczenia tego zagrożenia. Na podkreślenie zasługuje bardzo trafne wytyczenie kierunków działań profilaktyki zawodowych chorób zakaźnych i inwazyjnych, które wciąż stanowią bardzo istotny problem, zwłaszcza wśród pracowników służby zdrowia i różnego typu laboratoriów. W przyszłości Dyrektywa może być bez trudu uzupełniona o egzogenne czynniki alergizujące i toksyczne (tym bardziej, że w Dyrektywie jest mowa o możliwości rewizji listy stanowiącej załącznik III w miarę postępu nauki), a także o odnośne zalecenia profilaktyczne.
W chwili obecnej brak jest w prawie polskim odrębnego aktu prawnego dotyczącego biologicznych szkodliwości zawodowych, który odpowiadałby wymogom Dyrektywy 2000/54/WE. Niektóre artykuły ogólne nowego Kodeksu Pracy [23] nakładające na pracodawcę obowiązek informowania pracowników o ryzyku zawodowym (art. 226), stosowania środków zapobiegających chorobom zawodowym (art. 227, § 1) i nieodpłatnego zapewnienia środków ochrony indywidualnej (art. 237, § 1) są zgodne z zaleceniami Dyrektywy 2000/54/WE (odpowiednio, z art. 9, art. 6 i art. 8). Bardzo wysoko należy ocenić Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. [37] w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym, które, ponieważ uwzględnia egzogenne czynniki biologiczne o działaniu alergizującym i toksycznym, w pewnym sensie wyprzedza Dyrektywę 2000/54/WE. Biologiczne szkodliwości zawodowe wspomniane są pobieżnie również w niektórych innych polskich aktach prawnych. Na wysoką ocenę zasługuje również Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy, wraz ze zmianą z dnia 20 maja 1997 r. [38], które uwzględnia najważniejsze czynniki biologiczne, wyodrębnione jako oddzielna grupa.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom [40] uwzględnia zagrożenie, jakie stwarzają czynniki biologiczne dla zdrowia pracujących kobiet, obligatoryjnie zabraniając kobietom w ciąży i w okresie karmienia prac stwarzających ryzyko zakażenia siedmioma mikroorganizmami stwarzającymi szczególne zagrożenie uszkodzenia płodu (wirusami: HBV, HIV, różyczki, cytomegalii, ospy wietrznej i półpaśca; bakterią Listeria monocytogenes; pierwotniakiem Toxoplasma gondii), a także prac przy obsłudze zwierząt dotkniętych chorobami zakaźnymi i inwazyjnymi. W tym zakresie prawo polskie idzie dalej w ochronie kobiet niż Dyrektywa Rady 92/85/EWG, która zabrania pracodawcom przymuszania kobiet w ciąży i w okresie karmienia do prac z wirusem różyczki (Rubella hominis) i z wywołującym toksoplazmozę pierwotniakiem Toxoplasma gondii, o ile kobiety nie wyrażają na to zgody. W pewnym aspekcie, odpowiada zaleceniom Dyrektywy również Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [39], które w § 8 zobowiązuje pracodawcę do udostępnienia pracownikom na ich żądanie wyników pomiarów zagrożeń, co jest zgodne z art. 10 § 6 Dyrektywy. Ponadto we wzorze karty rejestrującej zagrożenia zawodowe, dołączonej do tego polskiego aktu prawnego, znajduje się również pozycja "Czynniki biologiczne".
Oprócz wymienionych pozytywów, polskie prawodawstwo wykazuje również istotne braki w zakresie ochrony pracowników przed biologicznymi czynnikami szkodliwymi. Najpoważniejsze z nich są trzy:
a) W żadnym z aktów prawnych, nawet w tych skądinąd dobrych i nowoczesnych [23, 41], narażenie na zakaźne czynniki biologiczne nie jest uznane za szczególnie szkodliwe, lub niebezpieczne.
b) W naszym prawodawstwie brak jest nowoczesnego aktu prawnego dotyczącego profilaktycznych systemów zabezpieczających (zarówno pracowników, jak i otoczenie) w laboratoriach mikrobiologicznych, placówkach opieki zdrowotnej, placówkach weterynaryjnych i przemyśle biotechnologicznym.
c) Brak jest ustawy w sprawie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy rolników indywidualnych, którzy w Polsce stanowią najliczniejszą grupę zawodową narażoną na działanie biologicznych szkodliwości zawodowych.
Podsumowując, przed wejściem naszego kraju do Wspólnoty Europejskiej, konieczna jest nowelizacja polskiego prawodawstwa w celu spełnienia zaleceń w zakresie ochrony pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi, określonych przez Dyrektywę 2000/54/WE. Dyrektywa ta, po uzupełnieniu o egzogenne, niezakaźne czynniki o działaniu alergizującym i toksycznym, w pełni zasługuje na włączenie do prawodawstwa polskiego. Analiza naszych możliwości legislacyjnych i ekonomicznych wskazuje, że winno to nastąpić w dwóch etapach.
W etapie pierwszym (najkorzystniej do dnia 31.12.2002) należy dokonać nowelizacji naszych najważniejszych regulacji prawnych, które nie spełniają zaleceń Dyrektywy 2000/54/WE. W pierwszym rzędzie konieczna jest nowelizacja Kodeksu Pracy [23] i Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [41]. Przewiduje się włączenie do każdego z tych aktów prawnych nowego artykułu dotyczącego ochrony pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi, zgodnie z zaleceniami Dyrektywy 2000/54/WE, a ponadto dokonanie zmian dostosowawczych w niektórych istniejących artykułach obu wymienionych aktów prawnych.
W etapie drugim (najkorzystniej do dnia 30.06.2003) przewiduje się wydanie nowego aktu prawnego: Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie ochrony pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Rozporządzenie to będzie zawierało wszystkie zasadnicze zalecenia Dyrektywy 2000/54/WE, a ponadto zostaną w nim uwzględnione wyniki najnowszych badań dotyczących szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy, zwłaszcza w odniesieniu do egzogennych czynników o działaniu alergizującym i toksycznym. Przewiduje się, że omawiane Rozporządzenie będzie obejmować 20 paragrafów oraz pięć załączników: 1) "Wykaz szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy"; 2) "Wykaz prac wykonywanych przez pracowników szczególnie narażonych na działanie czynników biologicznych"; 3) "Informacja o pracach wykonywanych w narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne" (wzór kwestionariusza); 4) "Rodzaje specjalnych środków zabezpieczających, które należy stosować w pomieszczeniach, w których występuje szczególne zagrożenie biologicznymi czynnikami szkodliwymi"; 5) "Wzór znaku ostrzegawczego symbolizującego biologiczne czynniki szkodliwe".
Obecna monografia jest pomyślana jako pierwszy Załącznik do mającego się ukazać Rozporządzenia. Odsyłacze do obecnego Załącznika mogą się również znajdować w Kodeksie Pracy i innych ustawach.
4.1. Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych występujących w środowisku pracy ujęta została w Tabeli 1, stanowiącej Część II obecnej monografii. Obejmuje ona wszystkie czynniki (375) ujęte w Dyrektywach WE plus 247 czynników nowych (w większości o działaniu alergizującym i toksycznym), które w świetle najnowszej wiedzy uznano za istotne zagrożenie, stanowiące częstą przyczynę chorób i dolegliwości pochodzenia zawodowego. Ogółem w Tabeli 1 ujęto 623 czynniki lub grupy czynników (w nawiasie podano liczbę czynników nowych w porównaniu z Dyrektywą WE): 6 prionów (1), 132 wirusy (8), 181 bakterii (30), 74 grzyby (48), 83 pasożyty (14), 78 czynników roślinnych (78) i 69 czynników zwierzęcych innych niż pasożyty (69). Jak widać z tego zestawienia, dwie ostatnie grupy czynników (rośliny i zwierzęta) stanowią nowość w porównaniu do Dyrektyw WE. Ponadto, uwzględniając najnowsze badania naukowe, nie ograniczono listy do taksonów (gatunków, rodzajów, rodzin). Wprowadzono na nią rozpowszechnione w wielu środowiskach pracy grupy substancji pochodzenia mikrobiologicznego, roślinnego, lub zwierzęcego o silnym działaniu immunotoksycznym (np. endotoksyny, czyli lipopolisacharydy ściany komórkowej bakterii Gram-ujemnych; lub (1Ž3)-b-D-glukany, wchodzące w skład ściany komórkowej grzybów) [4, 5, 16, 18, 25, 42], względnie alergizującym (np. pył zbożowy, alergeny białkowe ryb, alergeny białkowe gryzoni laboratoryjnych) [2, 25, 29, 30] lub rakotwórczym (pył drzewny z drewna dębu i buka) [45].
Tabela 1 składa się z 15 kolumn, w której zamieszczono następujące dane, charakteryzujące każdy czynnik (lub grupę czynników):
1. Symbol czynnika składający się z liter określających kategorię i cyfr określających kolejny numer.
2. Kategoria czynnika, określająca grupę, do której należy czynnik (np. bakterie) i podgrupę (np. względnie beztlenowe pałeczki Gram-ujemne).
3. Nazwa łacińska i/lub polska czynnika lub grupy czynników.
4. Obecność czynnika na liście opublikowanej w Dyrektywie WE (1 = Tak, 0 = Nie).
5. Grupa zagrożenia według klasyfikacji WE (w skali 2-4).
6. Grupa zagrożenia według klasyfikacji Uniwersytetu Penn State, USA (również w skali 2-4, zamieszczona dla celów porównawczych) [44].
7. Grupa zagrożenia według klasyfikacji autorów (również w skali 2-4), z reguły zgodna z klasyfikacją WE.
8. Występowanie czynnika (np. gleba, woda, określone gatunki zwierząt).
9. Przenoszenie na człowieka (np. powietrzno-pyłowe, bezpośrednie przez kontakt ze skórą).
10. Działanie na człowieka, które określono następującymi skrótami:
AL alergizujące
IT immunotoksyczne
RAK rakotwórcze
T toksyczne
WEK wektory zarazków
Z zakaźne, lub inwazyjne
ZOO zoonozy
Po każdym skrócie, podano bliższe informacje na temat działania chorobotwórczego.
11. Symbole narażonych grup zawodowych, objaśnione szczegółowo w Tabeli 2.
12. Profilaktyka: hasłowe przedstawienie najważniejszych działań prewencyjnych, ograniczających wpływ danego czynnika na narażoną populację zawodową.
13. Informacja (zalecona przez WE) na temat dostępności skutecznej szczepionki (1 = Tak, 0 = Nie).
14. Informacja (zalecona przez WE) na temat konieczności przechowywania akt zdrowotnych narażonego pracownika przez okres dłuższy od 10 lat od ostatniej ekspozycji (1 = Tak, 0 = Nie).
15. Informacja, czy w piśmiennictwie naukowym dany czynnik został opisany jako zagrożenie zawodowe (1 = Tak, 0 = Nie).
4.2. Klasyfikacja grup zawodowych narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy ujęta została w Tabeli 2, stanowiącej Część III obecnej monografii. Obejmuje ona 148 specjalistycznych grup zawodowych (np. hodowcy trzody chlewnej, pracownicy tartaków, pracownicy oddziałów zakaźnych), należących do 22 kategorii, czyli dużych gałęzi gospodarki narodowej (np. rolnictwo, leśnictwo i przemysł drzewny, ochrona zdrowia).
Tabela 2 składa się z trzech kolumn, w których zamieszczono następujące dane, charakteryzujące każdą grupę zawodową:
1. Symbol grupy zawodowej, składający się z liter określających kategorię i cyfr określających kolejny numer.
2. Szczegółowa nazwa grupy zawodowej.
3. Symbole biologicznych czynników szkodliwych (określone w Tabeli 1) na które narażeni są, lub mogą być narażeni pracownicy należący do danej grupy zawodowej.
© Ad Punctum
| Contact Dr. Spiewak | Back to monograph list | Website's front page |