Słowa kluczowe: aerobiologia, palinologia, alergologia, pyłkowica, historia medycyny, Polska.
Streszczenie: W roku 1999 mija 60 lat od ukazania się w polskim piśmiennictwie pierwszego artykułu poświęconego alergii pyłkowej. Po raz pierwszy w polskiej medycynie problemem tym zajął się Mieczysław Obtułowicz w Krakowie tuż przed wybuchem II Wojny Światowej. Po wojnie, temat został ponownie podjęty w ośrodku krakowskim w latach sześćdziesiątych, w następnej dekadzie badania podjęli kolejni badacze w kraju. Obecnie palinologia dla potrzeb alergologii przeżywa w Polsce okres rozkwitu. W niniejszej pracy przedstawiono zarys historii rozwoju aeropalinologii dla potrzeb alergologii w Polsce, od jej początków do okresu burzliwego rozwoju w latach dziewięćdziesiątych.
Summary: In 1999, 60th anniversary of publishing the first paper devoted to pollinosis in Polish medical press is to be celebrated. The first scientist to undertake research on this problem in Poland was Mieczyslaw Obtulowicz in Kraków (Cracow) just before the outbreak of the World War II. After the war, research on this topic has been undertaken again in Kraków in 1960s. In the next decade, studies by other researchers at different locations in Poland were initiated. At present, palynology for the purposes of allergology is developing very rapidly. In the present paper, history of developing aeropalynology for the allergologic purposes has been outlined, from its beginning to the period of rapid development in 1990s.
W bieżącym roku mija 60 lat od ukazania się w polskim piśmiennictwie pierwszego artykułu poświęconego alergii pyłkowej. W krakowskim czasopiśmie medycznym "Biologia Lekarska" doktor Mieczysław Obtułowicz, uznany później za nestora polskiej alergologii opublikował obszerny i wyczerpujący artykuł "O nieżycie pyłkowym". W związku z tą ważną rocznicą warto poświęcić nieco uwagi historii rozwoju aeropalinologii w służbie polskiej alergologii, od jej początków do chwili obecnej. Obecna dziewiąta dekada, jako jeszcze nie zakończona, została w artykule zaledwie zarysowana. Wielka liczba badaczy zaangażowanych w rozwój zastosowań palinologii dla potrzeb alergologii oraz mnogość dokonań w ostatnich latach uzasadnia z całą pewnością potrzebę osobnego omówienia tego okresu już z dystansu XXI wieku.
Historia związków medycyny i palinologii sięga XIX wieku, kiedy to Bostock [1], a następnie Blackley [2] wysunęli przypuszczenie, że wdychanie bliżej nieokreślonych "wyziewów" traw może być przyczyną zespołu przykrych dolegliwości dotyczących głównie dróg oddechowych ale również i innych narządów. Bostock dla określenia tej choroby wprowadził nazwę "gorączka sienna", obecnie bardziej popularne są określenia "alergia pyłkowa", "pyłkowica" lub (mające nieco węższe znaczenie) "katar sienny". O społecznym znaczeniu choroby niechaj świadczy fakt, że chorzy na pyłkowicę jako pierwsi w historii medycyny tworzyli w różnych krajach grupy samopomocy, które w XIX wieku były zjawiskiem zupełnie wyjątkowym. Z początku nie było jasne, jaki konkretnie czynnik oraz w jaki sposób wywoływał gorączkę sienną, uwagę na pyłek jako pierwszy zwrócił Elliotson. Na ostateczną odpowiedź trzeba jednak było poczekać do początku XX wieku, kiedy to pojawiła się nowa, dynamicznie rozwijająca się dziedzina medycyny - alergologia. W drugiej i trzeciej dekadzie bieżącego stulecia fakt istnienia alergii na pyłek roślin wiatropylnych nie budził już wątpliwości wśród lekarzy Europy Zachodniej.
W latach 1935-1936, zajmujące się alergologią kliniki w Strasburgu, Zurychu i Wiedniu odwiedził krakowski lekarz. Był to Mieczysław Obtułowicz (1902-1970), nestor polskiej alergologii, który przeszczepił do Polski tę młodą wówczas dziedzinę medycyny [3]. Szczególnie żywe zainteresowanie wzbudziła u niego alergia właśnie na pyłek roślin, czego efektem było ukazanie się w 1939 roku jego artykułu "O nieżycie pyłkowym" w czasopiśmie "Biologia Lekarska" [4]. W artykule tym, obok rozważań nad chorobami wywoływanymi przez pyłek, zamieszczono tablice przedstawiające czas i nasilenie kwitnienia traw i zbóż oraz drzew w okolicach Krakowa. Tablice zestawiono na podstawie rękopisu profesora Nowakowskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Było to zatem zastosowanie nie aeropalinologii lecz fenologii, czyli nauki zajmującej się cyklicznymi przemianami w fizjologii roślin. Jednakże praca Obtułowicza po raz pierwszy w historii zwraca uwagę polskich lekarzy na zjawisko pylenia jako potencjalną przyczynę chorób, można ją zatem uznać za opracowanie zapoczątkowujące nowy kierunek w polskiej nauce. Co więcej, autor przedstawił również dane dotyczące wymiarów ziarn pyłku oraz jego transportu w atmosferze. Dowodzi to, że Obtułowicz już wówczas zdawał sobie doskonale sprawę z tego, jak wielkie implikacje dla alergologii ma wiedza aeropalinologiczna.
Po przerwie przypadającej na II Wojnę Światową i trudny okres powojenny, do tematu powrócono w Krakowie w latach sześćdziesiątych. Biorąc pod uwagę znaczne podobieństwo alergii pyłkowej do alergii na spory grzybów pleśniowych, pomiary stężenia zarodników grzybów w powietrzu przeprowadziła w Krakowie i Rabce w roku 1960 Anna Weiss - asystentka kierowanego przez profesora Obtułowicza Oddziału Alergologicznego Akademii Medycznej. Korzystała ona przy tym z pomocy profesora Bolesława Smyka z krakowskiej Akademii Rolniczej [5]. Badania przeprowadzone przez Weiss należy uznać za pierwsze w Polsce pomiary stężenia zarodników grzybów pleśniowych dla potrzeb medycznych. Zgodnie z relacją Krystyny Obtułowicz, od wczesnych lat sześćdziesiątych (prawdopodobnie od roku 1963) dr Anna Weiss z profesorem Bolesławem Smykiem i doktorem Mieczysławem Cienciałą prowadziła obserwacje opadu pyłku roślin wiatropylnych dla potrzeb alergologii na terenie Krakowa i Szczawnicy. Wyniki tych badań nie zostały jednak opublikowane. Śmierć Anny Weiss w 1969 roku oraz Mieczysława Obtułowicza w roku następnym na całą następną dekadę przerwała badania nad medycznymi aspektami aeropalinologii w Krakowie.
W latach siedemdziesiątych trud badań aeropalinologicznych dla potrzeb alergologii podjęły inne ośrodki krajowe. Kontynuację prac nad omawianymi zagadnieniami w tym okresie zawdzięczamy lekarzom-laryngologom. W Warszawie analizy aeropalinologiczne przeprowadził w latach 1971-1972 Edward Zawisza, laryngolog [6]. W Bydgoszczy, w latach 1972-1974 badania aeropalinologiczne prowadził laryngolog Ryszard Gniazdowski we współpracy z botanikiem Franciszkiem Klimasem. W swoich pracach Gniazdowski podkreślał znaczenie w praktyce medycznej nie tylko obserwacji aeropalinologicznych lecz również fenologicznych, czym nawiązywał do klasycznej pracy Obtułowicza [7]. W roku 1977 w Łodzi pomiary aeropalinologiczne dla potrzeb alergologii prowadził również laryngolog, Krzysztof Buczyłko, oraz Małgorzata Wnuk, biolog [8]. W Rabce w latach 1977-1978 badania aeropalinologiczne dla potrzeb pediatrów - alergologów prowadzili Eugeniusz Ralski i Ewa Góra [9]. We wszystkich wymienionych badaniach stosowano metody grawimetryczne, polegające na liczeniu ziarn pyłku opadających na szkiełko mikroskopowe pod wpływem siły ciężkości. Dokładne zmierzenie stężenia pyłku w powietrzu za pomocą tej metody nie jest możliwe, z czego badacze doskonale zdawali sobie sprawę.
Na lata osiemdziesiąte przypadło zjawisko zastępowania wyrywkowych pomiarów trwających jeden, maksymalnie kilka sezonów obserwacjami ciągłymi oraz stopniowe wprowadzanie metod wolumetrycznych. W Krakowie od 1982 roku prowadzone są stałe pomiary stężenia pyłku roślin wiatropylnych przez interdyscyplinarny zespół pod kierunkiem alergologa, Krystyny Obtułowicz i botanika, Kazimierza Szczepanka [10]. Zespół ten jako pierwszy podjął współpracę z Europejską Siecią Monitorowania Aeroalergenów (European Aeroallergen Network, EAN) [11]. W Rabce, z inicjatywy ówczesnego dyrektora, profesora Jana Rudnika, w 1985 roku dwa aparaty Burkard zakupił Zespół Pediatryczny Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc. Od roku 1987 pomiary wolumetryczne w Rabce prowadzone są regularnie (Ryszard Kurzawa i Józef Gaweł). W 1988 roku pomiary wolumetryczne zainicjowano w Krakowie (Krystyna Obtułowicz i Kazimierz Szczepanek) oraz w Łodzi (Piotr Rapiejko i Krzysztof Buczyłko). W roku 1988 w Łodzi powstał Ośrodek Badania Alergenów Środowiskowych (OBAŚ) zorganizowany i prowadzony przez Piotra Rapiejkę. OBAŚ koordynował z początku pracę dwóch punktów pomiarowych w Łodzi i jednego w Piotrkowie Trybunalskim. W roku 1989 Ośrodek został przeniesiony do Warszawy, gdzie jednocześnie zapoczątkowano pomiary wolumetryczne. W tym samym roku prasa, radio i telewizja rozpoczęły regularne publikowanie informacji o stężeniach pyłku dla osób uczulonych.
Na początku lat dziewięćdziesiątych, rosnące zainteresowanie palinologią wśród alergologów oraz organizacja coraz to nowych punktów pomiarowych w Polsce zaowocowały szybkim rozwojem sieci ogólnokrajowej. W ciągu kilku lat działania, w ramach współpracy Ośrodka Badania Alergenów Środowiskowych z jednostkami naukowymi w różnych częściach kraju zorganizowano około 20 stałych lub sezonowych punktów pomiarowych [12]. Ważne z medycznego punktu widzenia pomiary stężenia pyłku roślin wiatropylnych i spor grzybów pleśniowych prowadzi ponadto ogólnokrajowa sieć pięciu punktów pomiarowych koordynowana przez Kazimierza Szczepanka z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz pięć dalszych, niezależnych punktów, zorganizowanych przeważnie przez ośrodki alergologiczne, również komercyjne, co wydatnie świadczy o znaczeniu obserwacji aeropalinologicznych dla alergologii. Informacje dla pacjentów i lekarzy rozpowszechniane są obecnie przez gazety, a także stacje radiowe i telewizyjne o zasięgu lokalnym i ogólnokrajowym. W latach 90-tych doszło ponadto do dalszego zacieśnienia współpracy między lekarzami-alergologami a botanikami-palinologami, a zainicjowane w tej dekadzie interdyscyplinarne konferencje poświęcone problemom z pogranicza medycyny i aeropalinologii cieszą się dużym zainteresowaniem przedstawicieli obu dziedzin. Dowodem tego jest statystyka z drugiego międzynarodowego sympozjum "Pollens and Pollinosis", które odbyło się w Lublinie w 1995 roku, a w którym wzięło udział ponad 120 przyrodników i lekarzy; wygłoszono wówczas 47 doniesień [13]. W Krakowie corocznie odbywają się robocze konferencje poświęcone aeropalinologii w ramach Krakowskich Dni Alergii. Każdego roku przybywają nowe ośrodki zajmujące się pomiarami stężenia pyłku dla potrzeb alergologii, a ich aktywność, liczba zaangażowanych naukowców oraz publikacji wskazują, że bieżąca dekada zasługuje na odrębne opracowanie historyczno-bibliograficzne po jej zakończeniu.
W czasie pisania niniejszego tekstu, obok źródeł pisanych opierałem się na informacjach udzielonych mi przez badaczy, którzy brali bezpośredni udział w omawianych wydarzeniach. Ponieważ w miarę oddalania się tamtych czasów pamięć o początkach zastosowań palinologii w polskiej alergologii ulega zatarciu, mimo wszelkiej staranności nie mogę niestety wykluczyć nieścisłości lub niekompletności w opisie przedstawionych faktów. Dlatego będę bardzo wdzięczny za wszelkie uwagi uczestników jak również za kopie materiałów dokumentujących tamte wydarzenia. Zostaną one uwzględnione w dalszych opracowaniach na ten temat.
Składam serdeczne podziękowania za pomoc, której podczas pisania niniejszego rysu historycznego udzieliły mi następujące osoby (w kolejności alfabetycznej): prof. Krzysztof Buczyłko, dr Józef Gaweł, doc. Krystyna Obtułowicz, dr Piotr Rapiejko, prof. Bolesław Smyk oraz prof. Edward Zawisza.
© Radoslaw Spiewak (contact).
This page is part of the www.RadoslawSpiewak.net website.
Document created: 20 July 2003, last updated: 9 August 2011.